Category: Աշխարհագրություն

Զբոսաշրջությունը Հայաստանում երկրի տնտեսության ճյուղերից մեկն է։ Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների թիվը 2013 թվականից հատել է 1 միլիոնի սահմանագիծը։ 2016 թվականի ընթացքում, չնայած ներքին ու արտաքին լուրջ խնդիրներին Հայաստանում զբոսաշրջությունը ոչ միայն չնվազեց, այլև նախորդ տարվա համեմատ ավելացավ մոտ 6 %-ով՝ հասնելով 1,26 միլիոնի։

Զբոսաշրջիկները իրենց հանգիստն անցկացնում են մայրաքաղաք Երևանում, որտեղ կենտրոնացած են հյուրանոցների ու զբոսաշրջային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների զգալի մասը, ինչպես նաև՝ Երևանից դուրս գտնվող լեռնային բնակավայրերում՝ Ջերմուկում, Ծաղկաձորում, Դիլիջանում և այլուր՝ պարբերաբար այցելություններ կատարելով նաև Հայաստանի պատմամշակութային վայրեր ու բնության հուշարձաններ։

Ինչպես զբոսաշրջիկների, այնպես էլ տեղացիների համար բավականին գրավիչ են ոչ միայն Հայաստանի տարբեր տեսարժան վայրեր դասական ուղևորությունները, այլև արշավային տուրիզմի գրեթե բոլոր տեսակները, այդ թվում՝ քայլարշավ, լեռնագնացություն, քարանձավախուզություն և այլն:

Հայաստանը՝ որպես բազմադարյա պատմություն և հարուստ մշակույթ ունեցող երկիր, մշտապես հետաքրքրել և գրավել է հարևան և հեռավոր երկրների բնակիչներին։ Դեռ միջնադարում Հայաստանում կառուցվել են իջևանատներ, քարավանատներ և այլ անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ, որտեղ կանգ էին առնում Մետաքսի ճանապարհով անցնող առևտրականներն ու արհեստավորները։

Նոր և նորագույն շրջանում Հայաստանում զարկ է տրվում զբոսաշրջային ենթակառուցվածքների զարգացմանը։ 19-րդ դարի վերջից ռուսական տիրապետության տակ գտնվող հայկական գավառները՝ Երևանի և Ելիզավետպոլի նահանգները ու Կարսի մարզը, երկաթուղային ու հեռագրային կապ են հաստատում Անդրկովկասի այլ շրջանների, ապա նաև՝ Ռուսական կայսրության և հարևան երկրների միջև։ 20-րդ դարի սկզբին անցկացվում է հեռախոսագիծը, կառուցվում են նոր երկաթուղիներ ու խճուղիներ։ Երևանում, Շուշիում, Գյումրիում ու Կարսում սկիզբ է դրվում հյուրանոցների շինարարությանը։

ԽՍՀՄ գոյության տարիներին (1922-1991) Խորհրդային Հայաստան են այցելում միութենական մյուս հանրապետությունների հարյուրավոր քաղաքացիներ՝ հիմնականում հանգստի կազմակերպման կամ աշխատանքային նպատակներով։ Զբոսաշրջիկների համար Երևանում և շրջաններում կառուցվում են հյուրանոցային համալիրներ, որոնք մեծ համբավ էին վայելում այցելուների մոտ։ Մայրաքաղաքի առավել հայտնի հյուրանոցներից էին «Արմենիան» (այժմ՝ Արմենիա Մարիոթ), «Ինտուրիստ» (1959 թվականից՝ «Երևան», այժմ՝ Ռոյալ Թուլիփ Գրանդ Հոթել), «Անին» (այժմ՝ Անի Պլազա Հոթել)։ Վերջինս կառուցվել էր 1970 թվականին՝ Խորհրդային Հայաստանի 50-ամյակի կապակցությամբ և կրում էր Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաքի անունը։

1980-ական թվականներին Երևանում կառուցվում են նոր հյուրանոցներ՝ «Երիտասարդական պալատը», «Դվինը», «Շիրակը» և այլն։ Ամառային հանգստի կազմակերպման նշանավոր կենտրոններ են դառնում Դիլիջանը, Ծաղկաձորը, Սևանը, Արզնին, Վանաձորը (նախկին Կիրովական), Ջերմուկը և այլն։ Այդտեղ նույնպես կառուցվում են հյուրանոցային համալիրներ ու հանգստյան տներ։ Հայկական երկաթուղուց բացի, որն ավելի էր ընդլայնվել, կառուցվում են հարյուրավոր կիլոմետրերի երկարություն ունեցող ավտոճանապարհներ, «Էրեբունի» և «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանները, տեղական նշանակություն ունեցող օդանավակայաններ Հայաստանի Բերդ, Ստեփանավան, Տաշիր, Գյումրի, Սիսիան, Ջերմուկ, Գորիս, Կապան, Մեղրի քաղաքներում։

Դասի հղումը։

1․ Ի՞նչ է տարաբնակեցումը: Ի՞նչ գործոններ են ազդում տարաբնակեցման վրա: 

Բնակչության աշխարհագրության հիմնական խնդիրներից է բնակչության տարածական
տեղաշարժերի վերլուծությունը: Բնակչության տարածական շարժունակության տեսակները բազմազան են: Դրանք կարող են լինել ամենօրյա, ժամանակավոր, սեզոնային և մշտական:
Բնակչության թվի աճի, կազմի և տեղաբաշխման վրա առանձնապես մեծ ազդեցություն
է թողնում մարդկանց բնակության վայրի փոփոխությունը երկար ժամանակով, այսինքն՝
միգրացիան (գաղթը): Յուրաքանչյուր երկրի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը
փոփոխվում է ոչ միայն բնական, այլև մեխանիկական շարժի, այսինքն՝ միգրացիայի
հաշվին:

2․ Ի՞նչ կապ եք տեսնում բնական միջավայրի, արտադրության և տարաբնակեցման միջև:

Ուղղակի կապ գոյություն ունի բնակչության միգրացիայի և էթնիկական գործընթացների միջև: Բնակչության զանգվածային վերաբնակեցման հետևանքով տեղի է ունենում տարբեր ազգային խմբերի միաձուլում ու համախմբում և դրանց հետևանքով՝ նոր ժողովուրդների կազմավորում: Նոր վերաբնակեցված երկրներն ունեն խայտաբղետ, բարդ ռասայական և ազգային կազմ: Բնակչության միգրացիայի բնութագրման համար օգտագործում են մի շարք քանակական ցուցանիշներ: Դրանցից են միգրացիայի մնացորդը, ծավալը, ինտենսիվությունը:

3․. Ամբողջ աշխարհում ի՞նչ չափանիշներ են ընդունված քաղաքների առանձնացման համար:

Քաղաքական միգրացիաները կապված են պետությունների սահմանների փոփոխության, ազգերի կամ ազգային փոքրամասնությունների շահերի ոտնահարման, ինչպես նաև քաղաքական հայացքների համար մարդկանց հետապնդումների հետ: Ազգային պատճառով միգրացիայի օրինակ է Ադրբեջանից շուրջ 400 հազար հայերի բռնագաղթը Հայաստանի Հանրապետություն և այլ երկրներ: Քաղաքական (ազգային¤ միգրացիայի հետ անմիջականորեն առնչվում են կրոնական հողի վրա տեղի ունեցած գաղթերը, օրինակ՝ Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև: Միգրացիայի առանձին պատճառ կարելի է համարել նաև բնական տարերային աղետներիերկրաշարժերի, սողանքների, ջրհեղեղների և տեխնածին աղետների ատոմակայանների, քիմիական գործարանների վթարների հետևանքով էկոլոգիական վիճակի խիստ վատացման պատճառով բնակության վայրի փոփոխությունները: Այսպես՝ 1988 թ. դեկտեմբերի 7–ի Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքով ավելի քան 110 հազ. մարդ աղետի գոտուց վերաբնակեցվեց այլ շրջաններ և երկրներ:
Միգրացիայի պատճառ կարող են լինել ընտանեկան–կենցաղային շարժառիթները՝
ընտանիքների միավորումը կամ տրոհումը: Ըստ բնույթի՝ միգրացիան լինում է կամավոր կամ հարկադիր: Հարկադիր միգրացիաները լայնորեն իրագործվել են վաղ անցյալում: Օրինակ՝ XVIII դ. Աֆրիկայից սևամորթ ստրուկների հարկադիր գաղթը դեպի Ամերիկա, XVII դ. Շահ Աբասի կողմից
հայերի բռնի բնակեցումը Իրանի կենտրոնական շրջաններում առևտրի և արհեստների
զարգացման նպատակով: Ներկայումս էլ միլիոնների են հասնում փախստականները
(ավելի քան 20 մլն¤ և, այսպես կոչված, մարդկանց անօրինական փոխադրումները:
Ըստ ձևի՝ միգրացիան լինում է կազմակերպված (ծրագրավորված) կամ անկազմակերպ
(տարերային): Կազմակերպված միգրացիայի օրինակ է նախկին ԽՍՀՄ–ում
Ղազախստանի խոպան հողերի, Արևմտյան Սիբիրի նավթային ռեսուրսների յուրացման
նպատակով երկրի խտաբնակ արևմտյան շրջաններից ազատ աշխատուժի մի մասի
վերաբնակեցումը: Արտաքին գաղթերը դիտվել են վաղ ժամանակներից սկսած: Պատմությունից հիշենք «Ժողովուրդների մեծ գաղթը» վաղ միջնադարում, որը հատկապես մեծ ազդեցություն
թողեց Եվրոպայի ազգային կազմի և քաղաքական քարտեզի ձևավորման վրա:
Գաղթերը ավելի զանգվածային են դարձել նոր և նորագույն ժամանակներում: Բավական
է ասել, որ ամբողջ Ամերիկա և Ավստրալիա աշխարհամասերը, Աֆրիկայի ծայր հարավը
բնակեցվել և յուրացվել են գլխավորապես Եվրոպայից արտագաղթածների հաշվին:
Միայն XIX դ. եվրոպական երկրներից շուրջ 60 մլն մարդ տեղափոխվել է Ամերիկա:
Արտաքին կամ միջազգային գաղթերը հիմնականում կրում են աշխատանքային բնույթ:
Եթե նախկինում գերակշռում էր «մկանների հոսքը», ապա ներկայումս մեծ չափերի է
հասել «ուղեղների հոսքը» դեպի հատկապես ԱՄՆ և Արևմտյան Եվրոպա:

Դասի հղումը։

1․Ի՞նչ դեր է կատարում կրոնը հասարակության մեջ: Ինչպիսի՞ն է կրոնի ազդեցությունը բնակչության վերարտադրության վրա: 

Կրոնը շարունակում է կարևոր դեր խաղալ մարդկանց անձնական, հոգևոր և
ընտանեկան կյանքում: Զգալի է կրոնի ազդեցությունը էթնոսների ձևավորման, նրանց
մշակույթի ու պետականության զարգացման գործում և միջազգային
հարաբերություններում: Մեծ է կրոնի ազդեցությունը բնակչության բնական վերարտադրության վրա: Այսպես՝ մահմեդականությունը և հինդուիզմը խրախուսում են վաղ ամուսնությունը և
բազմազավակությունը, կաթոլիկությունը և մահմեդականությունն արգելում են
հղիության արհեստական ընդհատումը: Մահմեդականությունը խրախուսում է
բազմակնությունը, իսկ հինդուիզմը արգելում է ամուսնալուծությունը:

2. Ի՞նչ կախվածություն եք տեսնում էթնիկական և կրոնական ընդհանրությունների միջև: Կրոնական բնույթի ի՞նչ ազգամիջյան հակամարտություններ գիտեք:

Կրոնական և էթնիկական հանրությունների սահմանների հարաբերակցությունը
պատմական զարգացման տարբեր փուլերում տարբեր է եղել: Վաղ ժամանակներում
էթնիկական և կրոնական սահմանները, հիմնականում, համընկել են: Հասարակության
զարգացման ընթացքում տարբեր ժողովուրդների շփման արդյունքում նույն կրոններն
սկսեցին դավանել տարբեր ժողովուրդներ: Հետագայում նույն ժողովրդի մի մասն սկսեց
դավանել մի կրոն, իսկ մյուս մասը՝ մեկ այլ: Միջնադարում ժողովուրդների էթնիկական սահմանները արդեն շատ դեպքերում չէին համընկնում կրոնական սահմաններին: Հետագայում կրոնական պատկանելության ուղղակի կապը էթնիկական պատկանելության հետ աստիճանաբար թուլացավ:
Իրենց տարածմանն ու դերին համապատասխան՝ բոլոր կրոնները ստորաբաժանվում են
համաշխարհայինի և ազգայինի: Համաշխարհային կրոններն են քրիստոնեությունը,
մահմեդականությունը (իսլամը) և բուդդայականությունը: Քրիստոնեությունն
ամենատարածված կրոնն է: Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն առաջինն
ընդունել են հայերը 301 թ.:

 3․ Որո՞նք են քրիստոնեության հիմնական ուղղությունները: Նշե՛ք տարածման գլխավոր շրջաններն ու երկրները: 

Քրիստոնեությունը բաժանվում է երեք հիմնական ուղղությունների՝ կաթոլիկություն, բողոքականություն, ուղղափառություն:
Քրիստոնեության առավել տարածված և արագ աճող ուղղությունը կաթոլիկությունն է,
որի դավանորդների թիվն անցնում է 1 մլրդ մարդուց: Կաթոլիկությունն իշխող կրոն է մեծ
թվով եվրոպական երկրներում՝ Իտալիայում, Իսպանիայում, Պորտուգալիայում,
Ֆրանսիայում, Բելգիայում, Լեհաստանում և այլն: Սակայն ներկայումս կաթոլիկների
թվով առաջատարը Լատինական Ամերիկան է: Կաթոլիկների թվով աշխարհի ամենամեծ
երկիրը Բրազիլիան է: Մեծ թվով կաթոլիկներ են ապրում ԱՄՆ–ում և Կանադայում,
Կենտրոնական Աֆրիկայի երկրներում (Կոնգո, Մոզամբիկ և այլն), ասիական
երկիրներից՝ Ֆիլիպիններում:Կաթոլիկությունը դարձել է արևմտյան քաղաքակրթության հոգևոր հիմքը: Կաթոլիկ եկեղեցին գլխավորում է Հռոմի պապը, որի նստավայրը Վատիկանն է: Քրիստոնեության ուղղություններից հետևորդների թվով և տարածական ընդգրկվածությամբ երկրորդը բողոքականությունն է (շուրջ 640 մլն մարդ): Բողոքականությունը իշխող կրոն է Հյուսիսային Եվրոպայի երկրներում, Մեծ Բրիտանիայում և մի շարք այլ եվրոպական երկրներում: Բողոքականների թվով աշխարհում առաջատար երկիրը ԱՄՆ–ն է: Բողոքականները շատ են նաև Բրիտանական կղզիներից վերաբնակեցված այլ երկրներում՝ Կանադայում, Ավստրալիայում, Նոր
Զելանդիայում, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում: Ուղղափառների թիվն աշխարհում անցնում է 200 մլն–ից: Այն իշխող կրոն է Արևելյան և Հարավային Եվրոպայի մի շարք երկրներում (Ռուսաստանում, Ուկրաինա, Բելառուս, Հունաստան, Վրաստան, Սերբիա, Բուլղարիա, Ռումինիա, Մոլդովա, Կիպրոս և այլն): Ուղղափառությունը դարձել է արևելյան սլավոնական քաղաքակրթության հոգևոր հիմքը: Քրիստոնեության առանձին ճյուղ է Հայ առաքելական եկեղեցին, որի դավանորդների թիվն անցել է 6 մլն–ից: Այն իշխող կրոն է Հայաստանի Հանրապետությունում:
Տարածված է նաև Ասիայի, Եվրոպայի և Ամերիկայի հայաշատ երկրներում:

4․  Ի՞նչ գիտեք ազգային կրոնների մասին:

Ազգային կրոններից հատկապես մեծաթիվ հետևորդներ ունեն Հնդկաստանում՝ հինդուիզմը, Չինաստանում՝ կոնֆուցիականությունը և դաոսականությունը, Ճապոնիայում՝ սինտոյականությունը: Ամենահին կրոններից է հուդայականությունը, որն այժմ Իսրայելի պետական կրոնն է: Այն ունի ավելի քան 14 մլն հետևորդ Իսրայելում, ԱՄՆ–ում և հրեական մեծ համայնքներ ունեցող այլ երկրներում: Աֆրիկայում, Լատինական Ամերիկայում, Օվկիանիայում զգալի տարածում ունեն տեղական հավատքներն ու ցեղային ավանդական պաշտամունքները (շուրջ 100 մլն մարդ): Այսպես՝ ֆետիշիզմը տարածված է արևադարձային Աֆրիկայում, տոտեմիզմը՝ Ամերիկայի
հնդկացի ների և Ավստրալիայի բնիկների մոտ, շամանիզմը՝ հյուսիսային փոքրաթիվ
ժողովուրդների մոտ: Աշխարհի բնակչության ընդհանուր թվում զգալի բաժին ունեն (մոտ 20%)
աստվածամերժները (աթեիստները), որոնք հավատացյալ չեն և որևէ կրոնի չեն հետևում:

Դասի հղումը։

Բնակչության սեռային կազմը ցույց է տալիս, թե ինչպիսին է տղամարդկանց և կանանց թվաքանակի հարաբերակցությունը։ Սեռային կազմը տարբեր է ինչպես բնակչության առանձին տարիքային խմբերում, այնպես էլ աշխարհագրորեն՝ աշխարհի տարբեր տարածաշրջաններում և երկրներում։ Միջինացված տվյալներով` աշխարհում 100 նորածին աղջկա հաշվով ծնվում է 105−­106 տղա։ Տղաների քանակական գերազանցությունը պահպանվում է մինչև 15 տարեկանը։ Երիտասարդ տարիքում սեռերի քանակը հավասարակշռվում է։ Բարձր տարիքային խմբերում կանայք ավելի մեծ թիվ են կազմում, որովհետև տղամարդիկ ավելի շատ են մահանում, բացի դրանից` կանայք ավելի երկարակյաց են, քան տղամարդիկ։ Ընդհանուր առմամբ, եվրոպական երկրներում գերակշռում են կանայք, իսկ մահմեդական երկրներում՝ տղամարդիկ:  Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ ժողովրդագրական քաղաքականությունը ևս ազդում է բնակչության սեռային կազմի վրա: Օր.՝ Չինաստանի և Հնդկաստանի վարած ժողովրդագրական քաղաքականության հետևանքով բնակչության մեջ գերակշռում է տղամարդկանց թիվը:

Սովորաբար առանձնացվում են տարիքային հետևյալ խմբերը՝ մինչև 14 տարեկան (երեխաներ), 15−­59 տարեկան (երիտասարդ և հասուն մարդիկ` չափահաս բնակչություն) և 60 տարեկանից բարձր (ծերեր)։ Նման բաժանումն անշուշտ պայմանական է և տարբեր երկրներում կարող է այլ տեսք ունենալ:
Ընդունված է բնակչության տարիքային կազմը ներկայացնել սեռային կազմի հետ և գրաֆիկորեն ցույց տալ սեռատարիքային բուրգով: 

Բնակչության ծերացումը  բնութագրող ցուցանիշը բնակչության ընդհանուր թվի մեջ 60­-ից բարձր տարիքի մարդկանց բաժինն է: Աշխարհի «ամենաերկարակյաց» ժողովուրդը ճապոնացիներն են (28%), ապա` իտալացիները (\(26\)%), գերմանա­ցիները (25%), իսկ «ամենաերիտասարդը»՝ Միացյալ Արաբական Ամիրայու­թյունների (2%) և Քուվեյթի (\(3\)%) ժողովուրդներն են: ՀՀ-­ում 60­-ից բարձր տարիք ունի բնակչության 14%-­ը:

Դասի հղումը։

Լրացուցիչ նյութեր՝ 1․ 2․ 3․

1․ Ներկայացնել այն գործոնները որոնք, նպաստում են ժողովրդական պայթյունի,  յուրաքանչյուր գործոնի դերը ներկայացնել  առանձին երկրների օրինակով։

2. Բնակչության վերարտադրության վրա ի՞նչ գործոններ են ազդում։

3. Նշված երկրները դասավորել ըստ վերարտադրության առաջին և երկրորդ տիպի: Նշել ուրվագծային քարտեզի վրա։

Կանադա, Բրազիլիա, Նիգերիա, Սուդան, Ֆրանսիա, Իսպանիա, Սինգապուր, Չիլի, Ավստրիա, Չինաստան, Մեծ Բրիտանիա, Մեքսիկա, Արգենտինա, Հունաստան, Իտալիա, Լյուքսենբուրգ, Ղազախստան, Նորվեգիա, Գերմանիա, Հնդկաստան, Չադ, Պակիստան, Մոնղոլիա, Բելառուս, Բոլիվիա, Ավստրալիա։

Ժամանակահատվածը  մարտի 30-ապրիլի 10

Մասնակիցներ- Քոլեջի 1-ին կուրս

Առաջադրանք․․

Սիրելի ուսանողներ քանի որ արդեն ուումնասիրել ենք զարգացած, զարգացող երկրները, և երկրների խմբավորումը ու տիպաբանություն թեմաները , այժմ մի փոքր կկրկնեք անցած նյութը հետաքրքիր աշխատանքով։

1․ Վենի դիագրամով համեմատել զարգացած և զարգացող երկրները։

2․ Ըստ Ձեզ երկրի կառավարման, ո՞ր ձևն է ավելի նպատակահարմար երկրի զարգացման համար։

Ժողովրդավարական

3․ Աղյուսակի տեսքով ներկայացնել երկրների կառավարման ձևերը, և դրանց բնորոշ գծերը։

4․ Բացատրե՜լ բացարձակ և սահմանադրական միապետությունների տարբերությունները։

5․ Գրել ի՞նչ է կրոնապետությունը, և ի՞նչ առանձնահատկություններ ունի։

6․ Հարցազրույցի միջոցով պարզել ձեր ընտանիքի անդամների կարծիքը, երկրի կառավարման ձևի վերաբերյալ։

7․ Աղյուսակի միջոցով առանձնացնել զարգացած և զարգացող երկրները։Այնուհետև ընտանիքի անդամների օգնությամբ այն ցույց տալ քարտեզի կամ գլոբուսի վրա։ Պատրաստել տեսաֆիլմ։

Դասի հղում։

Լրացուցիչ նյութեր՝ 1․ 2․

Զարգացած երկրներ: Սրանց թվին են պատկանում նախ և առաջ ԱՄՆ–ն,
Ճապոնիան, Կանադան, Արևմտյան Եվրոպայի երկրները, Ավստրալական Միությունը,
Նոր Զելանդիան, Իսրայելը և Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը: Հաճախ այս խմբին
են դասում նաև նոր արդյունաբերական երկրները, որոնք ոչ վաղ անցյալում ունեին
զարգացող երկրներին բնորոշ տնտեսություն (Սինգապուր, Կորեայի Հանրապետություն,
Արգենտինա, Բրազիլիա և այլն): Զարգացած երկրներն առանձնանում են շուկայական
հարաբերությունների զարգացման հասուն մակարդակով, բնակչության մեկ շնչի հաշվով
ՀՆԱ–ի բարձր ցուցանիշով, ներքին կայունությամբ: Մեծ է այս երկրների դերը
համաշխարհային տնտեսության և քաղաքականության մեջ: Դրանք բոլորն էլ
տիրապետում են հզոր գիտատեխնիկական ներուժի, առանձնանում են իրենց
տնտեսության ծավալներով և զարգացման մակարդակով, բնակչության թվով և այլն:
Զարգացած երկրները դասվում են մի քանի ենթախմբերի:
Առաջին ենթախումբը կազմում են «Մեծ յոթնյակի» երկրները՝ ԱՄՆ, Ճապոնիա,
Գերմանիա, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա և Կանադա: Սրանց
առաջատարությունը որոշվում է ոչ թե իրենց տարածքի մեծությամբ և բնակչության թվով,
այլ համաշխարհային տնտեսության և քաղաքականության մեջ իրենց մեծագույն դերով,
աշխատանքի բարձր արտադրողականությամբ, գիտության և տեխնիկայի զարգացման
անվիճելի հաջողություններով:
Երկրորդ ենթախումբը կազմում են արևմտաեվրոպական հին արդյունաբերական,
տարածքով ոչ մեծ երկրները՝ Ավստրիան, Բելգիան, Դանիան, Նիդերլանդները,
Նորվեգիան, Շվեյցարիան, Շվեդիան, Ֆինլանդիան և այլն:
Երրորդ ենթախմբի մեջ մտնում են արտաեվրոպական երկրները՝ Ավստրալիան, Նոր
Զելանդիան, ՀԱՀ–ը և Իսրայելը: Սրանք Մեծ Բրիտանիայի նախկին վերաբնակեցված
գաղութներն են: Չնայած զարգացման բարձր մակարդակին՝ այս երկրները պահպանել են
դեռևս գաղութային ժամանակներում ձևավորված իրենց ագրարային հումքային
մասնագիտացումը:
Չորրորդ ենթախումբը կազմում են տնտեսության զարգացման միջին մակարդակ
ունեցող երկրները՝ Իսպանիան, Պորտուգալիան, Իռլանդիան և Հունաստանը: Իրենց
զարգացման ընդհանուր մակարդակով այս երկրները հետ են մնում նախորդ երեք
ենթախմբերի երկրներից: Բայց այս երկրները մտնում են Եվրամիության մեջ, և նրանց
առևտրային հիմնական գործընկերները բարձր զարգացած պետություններն են:
Հինգերորդ ենթախումբը սկսել է ձևավորվել 20–րդ դարի վերջերից, երբ տնտեսապես
զարգացածների խումբ տեղափոխվեցին Ասիայի երկրներ Սինգապուրը, Հարավային
Կորեան և Թայվանը:
Զարգացող երկրներ: Սրանք մոտ 150 երկրներ են, որոնք զբաղեցնում են երկրագնդի
ցամաքային տարածքի կեսից ավելին: Երկրների այս տիպին բաժին է ընկնում աշխարհի
բնակչության 80%–ը: Սրանք հիմնականում Ասիայի, Աֆրիկայի, Լատինական Ամերիկայի
և Օվկիանիայի նախկին գաղութային տարածքներն են:
Զարգացող երկրները սովորաբար ներկայացվում են հետևյալ ենթախմբերով:
Առաջին ենթախումբը ներկայացնում են, այսպես կոչված, առանցքային երկրները՝
Հնդկաստանը, Չինաստանը և Մեքսիկան: Սրանք տիրապետում են մարդկային, բնական
և տնտեսական հսկայական ներուժի և շատ առումներով զարգացող երկրների
առաջատարներն են:
Երկրորդ ենթախումբը կազմում են նավթարտահանող երկրները, որոնք «նավթային
դոլարների» հոսքի շնորհիվ ունեն մեկ շնչի հաշվով բավական բարձր ՀՆԱ (6–10 հազ.
դոլար). երբեմն այն անցնում է 20 հազ. դոլարից: Այդ պետություններից են Սաուդյան
Արաբիան, Քուվեյթը, ԱՄԷ-ն, Կատարը, Լիբիանը և այլն: Երրորդ ենթախմբի մեջ մտնում
են այն զարգացող երկրները, որոնք նույնպես հասել են սոցիալ–տնտեսական զարգացման
համեմատաբար բարձր մակարդակի: Այդպիսի երկրներ առավել շատ են Լատինական
Ամերիկայում՝ Ուրուգվայը, Չիլին, Վենեսուելան և այլն: ՀՆԱ–ն, մեկ շնչի հաշվով, այս
տիպի երկրներում անցնում է 2 հազար դոլարից՝ երբեմն հասնելով նաև 5 հազ. դոլարի:
Զարգացող մոտ 50 երկրներ՝ ավելի քան 750 մլն բնակչությամբ, ՄԱԿ–ի
դասակարգմամբ, համարվում են առավել թույլ զարգացած երկրներ: Սրանցում
տիրապետում է սպառողական գյուղատնտեսությունը գրեթե բացակայում է վերամշակող
արդյունաբերությունը, մեծահասակ բնակչության 2/3–ը անգրագետ է, իսկ ՀՆԱ–ի միջին
ցուցանիշը, մեկ շնչի հաշվով, տատանվում է 80–300 դոլարի սահմաններում (Բանգլադեշ,
Նեպալ, Աֆղանստան, Եմեն, Մոզամբիկ, Նիգեր, Եթովպիա, Հայիթի և այլն):
Անցումային տնտեսության երկրների (հետսոցիալիստական և սոցիալիստական
երկրներ) ենթախմբի մեջ մտնում են Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի նախկին
սոցիալիստական երկրները (այդ թվում նաև նախկին ԽՍՀՄ–ի բոլոր
հանրապետությունները), Մոնղոլիան և այժմ սոցիալիստական համարվող Կուբան,
Վիետնամը, ԿԺԴՀ–ն:

Աշխարհագրական թաղանթի կարևորագույն և առավել հայտնի օրինաչափությունը զոնայականությունն է: Զոնայականությունը հասարակածից բևեռներ ուղղությամբ բնական բաղադրիչների ու դրանցից կազմված բնական համալիրների օրինաչափ փոփոխումն է: Զոնայականության գլխավոր պատճառը Երկրի գնդաձևությունն է, որի հետևանքով, ըստ աշխարհագրական լայնությունների, արեգակնային էներգիան բախշվում է անհավասարաչափ: Դրանով են պայմանավորված մթնոլորտային ճնշման, տեղումների, ցամաքի ու օվկիանոսների ջրերի, հողաբուսական ծածկի ու կենդանական աշխարհի զոնայական դրսևորումները: Զոնայականության վերաբերյալ պատկերացումները ձևավորվել են դեռ հին Հունաստանում և հիմնված են եղել հին հույների կողմից առաջ քաշած Երկրի գնդաձևության գաղափարի վրա: Իսկ աշխարհագրական թաղանթի այդ օրինաչափության գիտական հիմնավորումը տրվել է ռուս աշխարհագրագետ Վ. Դոկուչաևի կողմից 19–րդ դարի վերջերին: Ճառագայթային էներգիայի զոնալ բաշխվածության կարևոր հետևանքներից մեկը երկրագնդի վրա ջերմային գոտիների առաջացումն է: Առանձնացնում են ջերմային հինգ գոտիմեկ տաք կամ շոգ գոտի, երկու բարեխառը գոտի, երկու ցուրտ գոտի: Ջերմային այդ գոտիների սահմաններում առանձնացվում են չորս հիմնական և երեք միջանկյալ կլիմայական գոտիներ: Երկրի մակերևույթի անհավասարաչափ տաքացման և խոնավացման ազդեցության տակ ձևավորվում են օդային զանգվածների չորս հիմնական տիպերը հասարակածային,
արևադարձային, բարեխառն, բևեռային: Աշխարհագրական թաղանթի առավել խոշոր զոնալ միավորներն են աշխարհագրական գոտիները, որոնք հիմնականում ձգվում են արևմուտքից արևելք, և որոնց առանձնացման հիմքում դրված են ջերմային պայմաններն ու մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության առանձնահատկությունները (տիրապետող օդային զանգվածի
աշխարհագրական տիպը): Երկրագնդի վրա առանձնացնում են 13 աշխարհագրական գոտի. հասարակածային և յուրաքանչյուր կիսագնդում` մերձհասարակածային, արևադարձային, մերձարևադարձային, բարեխառն, մերձբևեռային և բևեռային: Անուններով և աշխարհագրական տեղաբաշխմամբ դրանք համընկնում են կլիմայական գոտիների հետ, ինչը միանգամայն օրինաչափ է: Հասարակածային, արևադարձային, բարեխառն և բևեռային գոտիները համարվում են հիմնական կամ գլխավոր, իսկ «մերձ»
նախածանցով սկսվողները՝ մերձհասարակածային, մերձարևադարձային և
մերձբևեռային գոտիները՝ անցողիկ: Անցողիկ գոտիները գտնվում են հիմնական
գոտիների միջև և, ի տարբերություն դրանց, չունեն իրենց տիրապետող օդային
զանգվածները:

Աշխարհագրական թաղանթի մասին ուսմունքի ձևավորումը մեզ հասցնում է 19–րդ դար, երբ 1875 թ. ավստրիացի նշանավոր երկրաբան Էդուարդ Զյուսը որպես Երկիր մոլորակի առանձին ոլորտներ առաջարկեց առանձնացնել քարոլորտը, ջրոլորտը, մթնոլորտը և կենսոլորտը: Հետագայում՝ 1937 թ. ռուս աշխարհագետ Ա. Ա. Գրիգորևի կողմից հրատարակված «Երկրագնդի ֆիզիկաաշխարհագրական թաղանթի կազմի և կառուցվածքի վերլուծական փորձ» իր աշխատության մեջ աշխարհագրական թաղանթի մասին նա տալիս է հետևյալ բնորոշումը. «Ֆիզիկաաշխարհագրական թաղանթը մթնոլորտի ստորին շերտի, քարոլորտի վերին շերտի, ողջ ջրոլորտի փոխազդեցության, փոխներթափանցման ոլորտն է, որը տարբերվում է Երկրի առանձին թաղանթներից նրանով, որ ֆիզիկաաշխարհագրական թաղանթի սահմաններում տարբեր ոլորտներ խիստ կերպով ներթափանցած են իրար մեջ, փոխազդում են իրար վրա: Նրանում աշխարհագրական պրոցեսներն ընթանում են ինչպես տիեզերական, այնպես էլ երկրային էներգիայի աղբյուրների հաշվին: Միայն ֆիզիկաաշխարհագրական թաղանթում է, որ գոյություն ունի կյանք»:

1․ Որո՞նք են աշխարհագրության ուսումնասիրության նպատակը, օբյեկտը, առարկան և խնդիրները։

Աշխարհագրությունը յուրահատուկ տեղ է զբաղեցնում գիտությունների ամբողջական համակարգում: Աշխարհագրական հետազոտությունների օբյեկտներից են երկրագնդի աշխարհագրական թաղանթը, նրա ոլորտները, դրանց կառուցվածքն ու փոխազդեցությունը, մայրցամաքները, տարածաշրջաններն ու երկրները և այնտեղ կատարվող երևույթները: Աշխարհագրական թաղանթի, մասնավորապես Երկրի մակերևույթի ուսումնասիրությամբ, աշխարհագրությունից բացի, զբաղվում են նաև երկրաբանությունը, կենսաբանությունը, տնտեսագիտությունը և բազմաթիվ այլ գիտություններ: Դրանք ուսումնասիրում են երկրագնդի առանձին ոլորտները կամ բաղադրիչները: Աշխարհագրության ուսումնասիրության նպատակն է բացահայտել ու վերլուծել
բնական և հասարակական երևույթների տարածական օրինաչափություններն ու
տարբերությունները, տարբեր աշխարհահամակարգերի և դրանց առանձին
բաղադրիչների միջև եղած փոխադարձ կապերը:

2․ Ո՞րն է սխալ․

   Բնական աշխարհագրության ճյուղ է․

1․ Ֆիզիկական աշխարհագրությունը․

2․ Քաղաքական աշխարհագրությունը

3․ Մայրցամաքներիև օվկիանոսների

4․ լանդշաֆտագիտությունը

3․ Ո՞րն է ճիշտ․

Հասարակական աշխարհագրության ճյուղ է․

1․ Ֆիզիկական աշխարհագրությունը․

2․ Քաղաքական աշխարհագրությունը

3․ Հնէաշխարհագրությունը

4․ Լանդշաֆտագիտությունը

4․ Ո՞րը երկրի առաջացման վարկած չէ․

1․ Միգամածային

2․ Խորքային գրավիտացիոն

3․ Պատահարային

4․ Հրաբխային

5. Բնութագրումով որոշել վարկածը.  

Ըստ այդ վարկածի` Արեգակնային համակարգի մոլորակներն առաջացել են Արեգակի մոտով անցնող վիթխարի երկնային մարմնի ազդեցությամբ գոյացած մակընթացային ալիքից, որի հետևանքով Արեգակից անջատվել է վիթխարի շիթ, որից էլ առաջացել են մոլորակները։ Ո՞րն է այդ վարկածը.

1) միգամածային                             3) խորքային գրավիտացիոն տարբերակման

2) երկնաքարային                           4) պատահարային (աղետային)

6. Արեգակնային համակարգի, Երկիր մոլորակի առաջացման վերաբերյալ միգամածային վարկածի հեղինակ(ներ)ն է(են).

1) Կանտը և Լապլասը              3) Օ. Շմիդտը

2) Ջ. Ջինսը               4) Վ. Բելոուսովը

7. Բնութագրումով որոշել վարկածը.

Ելակետ ընդունելով այդ վարկածը` գիտնականները եզրակացնում են, որ Երկրի վրա կուտակված հսկայածավալ ջուրն արտահոսել է ընդերքից, Երկրի տաքացումը սկսվել է կենտրոնից։ Ո՞րն է այդ վարկածը.

1) միգամածային

2) երկնաքարային

3) խորքային գրավիտացիոն տարբերակման

4) պատահարային (աղետային)

8. Որպես գունդ՝ Երկրի միջին շառավիղը հավասար է.

1) 6357 կմ               2) 6378 կմ

3) 6371 կմ                 4) 6387 կմ

9. Օվկիանոսներն ու ծովերը զբաղեցնում են Երկրի մակերեսի.

1) 51 %–ը                        2) 71 %–ը

3) 61 %–ը                4) 81 %–ը

11. Երկրի ցամաքի մակերեսը կազմում է.

1) 149 մլն քառ. Կմ                                           3) 510 մլն քառ. կմ

2) 361 մլն քառ. կմ                                            4) 759 մլն քառ. Կմ

12.Բնութագրումով որոշել վարկածը.

Ելակետ ընդունելով այդ վարկածը` գիտնականները եզրակացնում են, որ Երկրի վրա կուտակված հսկայածավալ ջուրն արտահոսել է ընդերքից, Երկրի տաքացումը սկսվել է կենտրոնից։ Ո՞րն է այդ վարկածը.

1) միգամածային

2) երկնաքարային

3) խորքային գրավիտացիոն տարբերակման

4) պատահարային (աղետային)

13. Ո՞ր պնդումն է ճիշտ. 

1) Երկիրը հասարակածային շրջաններում «փքվել» է, իսկ բևեռներում՝ սեղմվել նրա` Արեգակի շուրջը պտտվելու հետևանքով:

2) Երկիրը հասարակածային շրջաններում «փքվել» է, իսկ բևեռներում՝ սեղմվել իր առանցքի շուրջը պտտվելու հետևանքով:

3) Երկիրը հասարակածային շրջաններում «փքվել» է, իսկ բևեռներում՝ սեղմվել նրա շուրջը Լուսնի պտտվելու հետևանքով:

4) Երկիրը հասարակածային շրջաններում «փքվել» է, իսկ բևեռներում՝ սեղմվել Գալակտիկայի շուրջը Արեգակի պտտվելու հետևանքով: r

14. Այն ճանապարհը, որով Երկիրը պտտվում է Արեգակի շուրջը, կոչվում է.

1) ուղեծիր                        2) խավարածիր

3) Ծիր կաթին                       4) լուսածիր

15. Ի՞նչ ուղեծրով է Երկիրը պտտվում Արեգակի շուրջը.

1) շրջանաձև                  2) էլիպսաձև

3) կոնաձև                       4) քառանկյունաձև

16. Երկրի հասարակածային շառավղի երկարությունն է.

1) 6357 կմ                               2) 6378 կմ

3) 6371 կմ                  4) 6387 կմ

17․ Ի՞նչ ձև ունի երկիրը։

Երկիրը հասարակածից ունի փքված տեսք, իսկ բևեռներից սեղմված է։Երկիրն էլիպսաձև է պտտվում։Ըստ Նյուտոնի երկիրը գնդաձև է։

18․  Նարագրե՜լ երկրի ներքին կառուցվածքը։

Երկրակեղև, միջնապատյան։

19. Երկիրը ի՞նչ ուղղությամբ է պտույտ կատարում․

1․ Հարավ- արևմուտք

2․ Հյուսիս- արևելք

3․Արևմուտք- արևելք

4․ Հարավ- արևելք

20․ Ո՞րն է սխալ․

Երկրի օրական պտույտի աշխարհագրական հետևանք է․

1․ Գիշերվա ցերեկվա հերթափոխը

2․ Երկրի  սեղմվածությունը

3․ Երկրի գնդաձևությունը

4․ Երկրի օրական ռիթմը

21․  Ի՞նչ ազդեցություն ունի Կորիոլիսի ուժը։

Կորիոլիսի ուժի պատճառով հյուսիսային և հարավային կիսագնդերում ազատա անկման ազդեցությամբ շարժվող մարմինները փոխում են իրենց ուղղությունը։

22․ Ինչպես է կատարվում ժամային գոտիների առանձնացումը։

Զրոյական միջօրեականից դեպի արևելք և արևմուտք գծվել են 7°30՛ միջօրեականները: Ստացվել է մի գոտի, որն ընդգրկվում է 15°, և նրա կենտրոնով անցնում է զրոյական միջօրեականը:
Այն կոչել են 0–ական կամ 24–րդ ժամային գոտի։ Եվ այդ սկզբունքով առանձնացվել են 24 ժամային գոտիներ։

23․  Երկրի տարեկան պտույտի աշխարհագրան հետևանք է․

1․ Գիշերվա ցերեկվա հերթափոխը

2․ Երկրի  սեղմվածությունը

3․  Ժամերի տարբերությունը երկրի վրա

4․ Տարվա եղանակների փոփոխությունը

24․ Նկարագրեք Երկրի դիրքը Արեգակի նկատմամբ՝ հունիսի 22-ին և դեկտեմբերի 22-ին։

Այդ օրը արևադարձի օրն է։Հունիսի 22֊ին կոչվում է ամառային արևադարձի օր, իսկ դեկտեմբերի 22֊ին ձմեռային արևադարձի օր։Հունիսի 22֊ին հյուսիսային հատվածում ցերեկ է լինում, իսկ հարավայինում գիշեր։Այս դեպքում գիծն անցնում է բևեռներով։Իսկ դեկտեմբերի 22֊ին կատարվում է հակառակ գործընթացը ։

25․ Նկարագրեք Երկրի դրքը Արեգակի նկատմամբ՝ սեպտեմբերի 23-ին և մարտի 21-ին։

Սեպտեմբերի 23֊ին հյուսիսային հատվածում լինում է գիշեր, իսկ հարավայինում ցերեկ։Այս օրը կոչվում է աշնանային արևադարձի օր։Իսկ մարտի 21֊ին կատարվում է հակառակ գործընթացը և այդ օրը կոչվում է գարնանային արևադարձի օր։

Դուք արդեն գիտեք, որ Երկիրը, բացի իր առանցքի շուրջը պտտվելուց, միաժամանակ պտտվում է նաև Արեգակի շուրջը: Պտույտը կատարվում է էլիպսաձև ուղեծրով: Ուղեծրի երկարությունը 940 մլն կմ է, որը Երկիրն անցնում է 29,8 կմ/վրկ արագությամբ մեկ աստղային տարում365 օր 6 ժամ 9 ր 9,6 վրկ–ում: Երկրի պտույտը Արեգակի շուրջ համընկնում է օրական պտույտի ուղղության հետ: Պտույտի էլիպսաձև ուղեծրում Երկիրը Արեգակից մեկ հեռանում է, մեկ մոտենում: Երկիրը հեռակետում լինում է հուլիսի 5–ին, երբ Արեգակից հեռացած է 152 մլն կմ, իսկ մերձակետումհունվարի 3–ին, երբ Արեգակից հեռացած է 147 մլն կմ: Մերձակետով Երկիրն անցնում է արագ, հեռակետով դանդաղ: Երկրի տարեկան պտույտի աշխարհագրական գլխավոր հետևանքը տարվա եղանակների հերթափոխն է:
Տարվա եղանակների առաջացման և հերթափոխի պատճառները շատ են: Թվարկենք դրանցից կարևորները.
 Երկրի պտույտն Արեգակի շուրջ: Եթե այդ պտույտը չլիներ, ապա Երկրի
առանցքն Արեգակի նկատմամբ կունենար միշտ նույն դիրքը, և տարվա
եղանակները չէին հերթափոխվի:
 Երկրի առանցքի թեքությունը ուղեծրի հարթության նկատմամբ, որը
կազմում է 66,5°անկյուն: Դրա հետևանքով մեկ հյուսիսային կիսագունդն է
թեքվում դեպի Արեգակը, մեկհարավայինը, մեկ էլ հասարակածը:
 Երկրի առանցքի թեքությունը ամբողջ պտույտի ընթացքում չի փոխվում,
մնում է հաստատուն: Առանցքի թեքությունը և դրա անփոփոխ մնալը նպաստում
են, որ Երկրի մակերևույթի վրա տարվա տարբեր եղանակներին Արեգակի
ճառագայթներն ընկնեն տարբեր անկյան տակ, և ցերեկվա ու գիշերվա
տևողությունները ամբողջ պտույտի ընթացքում և բոլոր լայնություններում լինեն
տարբեր՝ բացի հասարակածից, որտեղ միշտ գիշերն ու ցերեկն իրար հավասար են
և տևում են 12 ժամ:
 Երկրի գնդաձևությունը, որի շնորհիվ Արեգակի ճառագայթները նույն պահին
աշխարհագրական տարբեր լայնություններում ընկնում են տարբեր անկյան տակ առաջացնելով կլիմայական և լանդշաֆտային փոփոխություններ: Հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպես կարտահայտվեն տարվա եղանակները, եթե Երկրի ուղեծրի հարթությունը ուղղահայաց լիներ իր առանցքին, ինչպես սեպտեմբերի 23–ի և մարտի 21–ի դիրքն է: Այդ դեպքում Արեգակի ճառագայթները միշտ ուղղահայաց կընկնեին հասարակածի վրա, հավասարաչափ լույս և ջերմություն կստանային երկու կիսագնդերը, լույսը մթից բաժանող գիծը կանցներ բևեռներով, և գիշերն ու ցերեկը հավասար կլինեին: Բևեռային գիշերներ ու ցերեկներ չէին լինի, հասարակածից դեպի բևեռներ ջերմաստիճանը կնվազեր հավասարաչափ, և չէր լինի տարվա եղանակների հերթափոխ. յուրաքանչյուր գոտում կլիներ տարվա մեկ եղանակ: Օրինակ՝ ՀՀ–ում միշտ կլիներ աշնանային կամ գարնանային զով եղանակ: Սակայն Երկրի առանցքն ուղեծրի հարթության նկատմամբ թեքված է 66,5°անկյան տակ, և դրա հետևանքով մեկ հյուսիսային կիսագունդն է թեքվում դեպի Արեգակը, մեկ հարավայինը, երկու անգամ էլ հասարակածը, և առաջանում են տարվա 4 եղանակները: Այսպիսով՝ ինչպես տարվա եղանակների հերթափոխը, այնպես էլ գիշերվա ու ցերեկվա տևողության տարբերությունները պայմանավորված են Երկրի առանցքի թեքությամբ: Անհրաժեշտ է չմոռանալ, որ Արեգակի մեծության և մեծ հեռավորության պատճառով դեպի Երկիր եկող ճառագայթներն իրար գրեթե զուգահեռ են: Այժմ տարվա եղանակների առաջացումը և հերթափոխը ավելի լավ պատկերացնելու համար քննարկենք Երկրի դիրքն Արեգակի նկատմամբ տարվա տարբեր ամիսներին: Հունիսի 22–ին Երկիրն իր հյուսիսային կիսագնդով է թեքված դեպի Արեգակը, և ճառագայթներն ուղղահայաց ընկնում են հս. լ. 23,5° զուգահեռականի հյուսիսային արևադարձի վրա: Ամառային
արևակայության (արևադարձի) այդ օրը հասարակածից դեպի հյուսիս՝ մինչև հս. լ. 66,5ο զուգահեռականը, ցերեկն ավելի երկար է, քան գիշերը: Հս. լ. 66,5°-ից մինչև Հս. բևեռն ընկած տարածքում բևեռային ցերեկն է, որը բևեռում տևում է վեց ամիս: Հս. լ. 66,5° զուգահեռականի վրա այդ օրն ամբողջովին ցերեկ է (24 ժամ): Հս. լ. 66,5ο զուգահեռականը բևեռային ցերեկների և գիշերների սահմանն է: Դրանից դեպի հարավ գիշերն ու ցերեկը միշտ իրար հերթափոխում են: Այդ զուգահեռականը կոչվում է հյուսիսային բևեռային շրջագիծ: Այդ նույն օրը հասարակածից հարավ՝ մինչև հվ. լ. 66,5° զուգահեռականը, ցերեկն ավելի կարճ է, քան գիշերը: Հվ. լ. 66,5°–ից հարավ ընկած տարածքը բոլորովին լուսավորված չէ. այդտեղ բևեռային գիշեր է: Հունիսի 22–ը համարվում է հյուսիսային կիսագնդի աստղաբաշխական ամառվա և հարավային կիսագնդի աստղաբաշխական ձմեռվա սկիզբը: Այսպիսով՝ հյուսիսային կիսագնդում ամառ է, հարավայինումձմեռ: Հյուսիսային կիսագնդում ցերեկը երկար է, գիշերը կարճ, հարավայինումհակառակը: Հյուսիսային բևեռի շուրջը բևեռային ցերեկ է, հարավայինի շուրջը բևեռային գիշեր: Այդ օրը՝ հունիսի 22–ին, լույսը մթից բաժանող գիծն անցնում է բևեռային շրջագծերով:
Դեկտեմբերի 22–ին Երկիրը հարավային կիսագնդով է թեքված դեպի Արեգակը, և
ճառագայթներն ուղղահայաց ընկնում են հվ. լ. 23,5° զուգահեռականիհվ. արևադարձի վրա: Հասարակածից մինչև հվ. լ. 66,5° զուգահեռականը ցերեկն ավելի երկար է, քան գիշերը: Այդ զուգահեռականի վրա 1 ամբողջ օր (24 ժամ) բևեռային ցերեկ է: Հս. բևեռային շրջագծից դեպի Հվ. բևեռ շարժվելիս բևեռային ցերեկներն աստիճանաբար երկարում են և բևեռում հասնում վեց ամսվա: Այսպիսով՝ հարավային կիսագնդում ամառ է, հյուսիսայինում ձմեռ: Հարավային կիսագնդում ցերեկը երկար է, գիշերըկարճ, հյուսիսայինում հակառակը: Հվ. բևեռի շուրջը բևեռային ցերեկ է, հյուսիսայինի շուրջը բևեռային գիշեր: Այդ օրը՝ դեկտեմբերի 22–ին, լույսը մթից բաժանող գիծն անցնում է նորից բևեռային շրջագծերով: Դեկտեմբերի 22–ը համարվում է հարավային կիսագնդի աստղաբաշխական ամառվա և հյուսիսային կիսագնդի աստղաբաշխական ձմեռվա սկիզբը: Սեպտեմբերի 23–ին և մարտի 21–ին Երկիրը հասարակածի կողմով է թեքված դեպի Արեգակը, և կեսօրին ճառագայթներն ուղղահայաց ընկնում են հասարակածի վրա: Լույսը մթից բաժանող գիծն անցնում է բևեռներով, և բոլոր զուգահեռականները հավասար լույս ու ջերմություն են ստանում: Գիշերը և ցերեկը հավասարվում են, բևեռային գիշերներն ու ցերեկները վերանում: Այդ պատճառով հս. կիսագնդում սեպտեմբերի 23–ը կոչվում է աշնանային, իսկ մարտի 21–ըգարնանային օրահավասարի (գիշերահավասարի) օր: Բացի տարվա եղանակների հերթափոխից՝ Երկրի տարեկան պտույտի հետևանքով առաջանում են նաև բազմաթիվ աշխարհագրական, օդերևութաբանական, ջրաբանական, կենսաբանական հետևանքներ բնության սեզոնային կամ տարեկան պարբերական (ռիթմիկ) երևույթներ: Դրանք արտահայտվում են օդի ջերմաստիճանի, մթնոլորտային ճնշման, գոլորշացման, օդի բացարձակ և հարաբերական խոնավության, բույսերի աճման, զարգացման և մահացման, ջրամբարների մակարդակների փոփոխության, մարդու կյանքի սեզոնային և տարեկան գործունեության ժամանակ: Տարեկան պտույտի և առանցքի թեքության արդյունքում Երկրի վրա ձևավորվել է ջերմային (լուսավորության) 5 գոտի: Դրանք միմյանցից բաժանվում են արևադարձներով ու բևեռային շրջագծերով և տարբերվում հորիզոնի նկատմամբ Արեգակի դիրքով, ցերեկվա տևողությամբ, տարբեր եղանակների արտահայտվածությամբ, ջերմային պայմաններով (տե՛ս նկ. 28): Տարեկան պտույտի հիման վրա ձևավորվել է օրացույցը, որը ժամանակի հաշվարկման համակարգ է մեծ ժամանակաշրջանի համար: Այսպիսով՝ Երկրի ամբողջ պտույտի ընթացքում առաջանում են տարվա երկու հիմնական եղանակամառ և ձմեռ, որոնց միջև անցողիկ են աշունը և գարունը: Աշունն անցողիկ է ամռան և ձմռան, իսկ գարունը ձմռան և ամռան միջև: Սակայն տարվա եղանակները Երկրի տարբեր մասերում տարբեր կերպ են արտահայտվում: Հասարակածի երկու կողմերում՝ մինչև արևադարձներն ընկած տարածքում, դիտվում է հիմնականում տարվա մեկ եղանակամառ: Այստեղ տարեկան ջերմաստիճանների տատանումները փոքր են, իսկ օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը +20°–ից չի իջնում: Արեգակի ճառագայթների անկման անկյունը միշտ մեծ է սկսած 66,5°–ից (հունիս և դեկտեմբեր) մինչև 90ο (սեպտեմբեր և մարտ): Դա տաք ջերմային գոտու տարածքն է՝ մերձարևադարձային գոտին: Երկրի բևեռային շրջագծերից դեպի բևեռներ ընկած
շրջանում համարյա նույնպես դիտվում է տարվա մեկ եղանակձմեռ: Այստեղ տիրապետող են բևեռային գիշերները և ցերեկները: Արեգակի ճառագայթների ամենամեծ անկյունը Հս. բևեռում դիտվում է հունիսի 22–ին 23,5°: Մարտի 21–ից մինչև սեպտեմբերի 23–ը Հյուսիսային բևեռում անընդհատ բևեռային ցերեկ է (6 ամիս), իսկ սեպտեմբերի 23–ից մինչև մարտի 21–ըբևեռային գիշեր: Հարավային բևեռի շուրջը այդ ընթացքում հակառակ վիճակն է: Դա ցուրտ ջերմային գոտու տարածքն է: Տարվա չորս եղանակները Երկրի վրա լավ են արտահայտվում բարեխառն ջերմային գոտում բևեռային շրջագծերից
մինչև արևադարձներ ընկած տարածքում: Օրինակ՝ մեր երկրում ամառը չոր է ու, շոգ, աշունըտաք ու երկարատև, ձմեռը ցուրտ ու սակավաձյուն, իսկ գարունըզով ու խոնավ: Հունիսի 22–ին Երևանում (հս. լ. 40°) Արեգակի ճառագայթների անկման անկյունը կազմում է 73,5°[90°– (40°– 23,5°)], իսկ դեկտեմբերի 22–ին 26,5°[90°– (40°+ 23,5°)] անկյուն: Դրա պատճառով էլ Երևանում ամառը շոգ է, ձմեռը` ցուրտ:

1․ Վերլուծել Արեգակնային համակարգի առաջացման վարկածները։

Մարդկությանը խիստ հետաքրքրող հարցերից է այն, թե ինչպես են առաջացել
Արեգակնային համակարգը և Երկիր մոլորակը: Առայժմ դրա վերաբերյալ առկա են միայն գիտական ենթադրություններ՝ վարկածներ, որոնք կարելի է դասա կարգել հետևյալ կերպ՝ միգամածային, պատահարային, երկնաքարային, խորքային գրավիտացիոն և այլն:
Միգամածային վարկածների խմբին է պատկանում Կանտ–Լապլասի վարկածը, որը
XVIII դ. վերջերին իրարից անկախ առաջարկել են գիտնականներ Կանտը և Լապլասը:
Ըստ այդ վարկածի՝ Արեգակնային համակարգի առաջացման ելակետ է համարվում
շիկացած գազերից բաղկացած միգամածությունը, որն անկյունային փոքր արագությամբ պտտվել է իր առանցքի շուրջը: Ձգողական ուժի ներգործությամբ այն աստիճանաբար սեղմվել է: Պտտման գծային արագությունն այնքան է մեծացել, որ կենտրոնախույս ուժը հավասարվել է միգամածության կենտրոնաձիգ ուժին: Դրա հետևանքով միգամածության զանգվածի մի մասն անջատվել է հիմնական զանգվածից, և առաջացել է պտտվող օղակ:
Հերթով անջատվել են նաև այլ օղակներ, որոնք խտանալով վերածվել են մոլորակների, իսկ կենտրոնում մնացել է հիմնական զանգվածը, որը ներկայիս Արեգակն է: Այս վարկածը չի բացատրում երկնային մեխանիկայի, նյութերի ֆիզիկայի շատ հարցեր և չի ընդունվում արդի գիտության կողմից:
Պատահարային (աղետային) վարկածների խմբին է պատկանում Ջ. Ջինսի վարկածը, որը առաջարկվել է XX դարի սկզբին: Ըստ դրա՝ Արեգակնային համակարգի մոլորակներն առաջացել են Արեգակի մոտով անցնող վիթխարի երկնային մարմնի ազդեցությամբ առաջացած մակընթացային ալիքից: Դրա հետևանքով Արեգակից անջատվել է մակընթացային մի վիթխարի շիթ, որից էլ առաջացել են մոլորակները: Այս վարկածի գլխավոր թերությունն այն է, որ ամբողջ Արեգակնային համակարգի առաջացումը կապվում է պատահական երևույթի հետ: Վարկածն ունի նաև այլ թերություններ:
Երկնաքարային վարկածների խմբին է դասվում Օ. Յ. Շմիդտի վարկածը, որն
առաջարկվել է 1944 թ.: Ըստ դրա՝ մոլորակներն առաջացել են երկնաքարային
գազափոշու ամպից: Այն ենթադրում է, որ մոլորակներն առաջացել են սառը նյու- թից, իսկ դրանց միջուկի և Արեգակի զանգվածի տաքացումը կատարվել է հե- տագայում: Ելակետ ընդունելով Շմիդտի վարկածըգիտնականները եզրակացնում են, որ մոլորակի վրա կուտակված հսկայածավալ ջուրն արտահոսել է ընդերքից: Երկրի տաքացումը սկսվել է կենտրոնից, և ջրի դրենաժային թաղանթն աստիճանաբար դուրս է մղվել Երկրի արտաքին շերտեր ու մակերևույթ՝ իր հետ բերելով ամբողջ ջուրը, և միջուկում այլևս ջուր չի մնացել: Ջուրն իր հետ բերել է լուծված և հատկապես ռադիոակտիվ նյութեր, որոնք կուտակվել են միջնապատյանում: Մագմայի ուսումնասիրությունները պարզել են, որ նրա մեջ ջուրը կարևոր տեղ ունի: Բազալտային լավայի զանգվածի 5–10%–ը ջուր է: Գործող հրաբուխների ժայթքած մագմայից ամեն տարի անջատվում և մթնոլորտ է անցնում ավելի քան 1 մլրդ խորանարդ մետր ջուր: Որոշ գիտնականների կարծիքով՝ մագմայում պարունակվող ջրի քանակը մոտ 10 անգամ մեծ է Համաշխարհային օվկիանոսի ջրի քանակից: Շմիդտի տեսակետը զարգացնելու փորձ է խորքային գրավիտացիոն տարբերակման վարկածը, որը XX դարի երկրորդ կեսին առաջարկել է Վ. Բելոուսովը: Ընդունելով սկզբնական սառը երկրագնդի տեսությունը Բելոուսովը Երկրի խորը շերտերի բարձր ջերմաստիճանը կապում է ռադիոակտիվ տարրերի տրոհման հետևանքով անջատված ջերմության հետ: Տաքացումը նպաստել է սկզբնական համասեռ երկրագնդի գրավիտացիոն շերտավորմանը, արտաքին և ներքին միջուկների, միջնապատյանի և երկրակեղևի առաջացմանը: Թաղանթների շերտավորման հիմնա- կան պատճառ են համարվում տաքացումը, ձգողականությունը
(գրավիտացիան) (որոնք ուղղված են դեպի Երկրի կենտրոն) և կենտրոնախույս ուժերը (որոնց պատճառն է Երկրի պտույտն իր առանցքի շուրջը): Սկզբնական համասեռ երկրագունդը, որի կազմը մոտ էր քարային երկնաքարերի կազմին, տարբերակման արդյունքում բաժանվել է երկաթ–նիկելային միջուկի, երկաթնիկելայինմագնեզիումային արտաքին միջուկի, երկաթմագնեզիումսիլիցիումային միջնապատյանի և
ալյումինսիլիցիումային երկրակեղևի: Հետազոտողներից ոմանք կարծում են, որ
մայրցամաքային տիպի երկրակեղևն առաջացել է օվկիանոսային երկրակեղևից,
հետևաբար` մայրցամաքներն աճել են օվկիանոսների հաշվին:
Այսպիսով՝ երկրագնդի միջուկի աստիճանական տաքացումը, նյութերի տարբերակումը (ծանր նյութերի տեղաշարժը ներքև, իսկ թեթևների մղումը՝ դուրս), ջրի դուրս մղվելը միջուկից, երկրագնդի ոլորտների ստեղծումը, երկնաքարերի ու երկնային նյութի քիմիական կազմի ընդհանրությունը և շատ այլ հարցեր հաջող լուծում են ստանում Շմիդտի տեսության շնորհիվ: Սակայն տեսության մեջ կան նաև թերություններ. մասնավորապես չի բացատրվում, թե ինչպես է առաջացել երկնաքարային գազափոշու ամպը: 1970–ական թթ. վերջերից առաջ եկան նոր տեսություններ, որոնք քննադատում էին Շմիդտի տեսակետը: Կային կարծիքներ, որոնց համաձայն՝ հնարավոր չէ սառը նյութերի խտացումից Երկրի առաջացումը: Ինչպես տեսնում ենք, Արեգակնային համակարգի և Երկիր մոլորակի առաջացման մասին վարկածները շատ են, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ճշմարիտ և թերի կողմերը: Սակայն մինչև այժմ համընդհանուր ճանաչում ստացած տեսություն գոյություն չունի: Երկրագնդի ծագման հարցի պարզաբանումը սկզբունքային նշանակություն ունի Երկրի վրա տեղի ունեցող մի շարք երևույթներ ու գործընթացներ մեկնաբանելու համար: Օրինակ՝ օվկիանոսների
առաջացումը առավելապես տեղի է ունեցել խորքից դեպի մակերևույթ մղված ջրի՞ց, թե՞ մթնոլորտի ջրային գոլորշիների խտացումից և այլն:

2․ Նկարագրե՜լ Երկրի կառուցվածքը։

Երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը. մի հանգամանք, որն իր ազդեցությունն է թողել նրա ձևի վրա: Նյուտոնը և Հյուգենսը ապացուցեցին, որ երկրագունդը գնդաձև է, բևեռներից սեղմված, իսկ հասարակածում փքված: Այն ունի պտտման էլիպսոիդի (ձվարդի) տեսք: Նյուտոնը պարզեց նաև, որ հասարակածի շառավիղը 21,4 կմ–ով երկար է բևեռային շառավղից: Հետագայում գերմանացի գիտնական Ի. Լիստինգը Երկիրն անվանեց երկրակերպ, այսինքն այն ունի իր ուրույն ձևը` անհարթ մակերևույթ ունեցող պտտման էլիպսոիդ: Վերջին ժամանակներս կատարված ճշգրիտ չափումները ցույց են տալիս, որ Երկիրը ոչ միայն բևեռներից է սեղմված, այլ նաև հասարակածի կողմից: Հասարակածը ոչ թե շրջանագիծ է, այլ էլիպս, որի առանցքների տարբերությունը 425 մ է: Երկրի ձևի և չափերի մասին գիտելիքները շատ կարևոր են նրա աշխարհագրական թաղանթում տեղի ունեցող բազմաթիվ երևույթների առաջացման պատճառները հասկանալու համար: Օրինակ՝ Երկրի գնդաձևության և օրական պտույտի հետևանքով առաջանում է գիշերվա և ցերեկվա հերթափոխություն, որը կյանքի գոյության կարևոր պայմաններից մեկն է:
 Գնդաձևության շնորհիվ նույն պահին Երկրի մակերևույթի աշխարհագրական
տարբեր լայնություններում Արեգակի ճառագայթներն ընկնում են տարբեր անկյան
տակ, որով պայմանավորված՝ առաջանում են ճառագայթման տարբեր
լարվածություններ: Դրա հետևանքն են ջերմային ու կլիմայական գոտիները,
բնական զոնաները:
 Երկրի գնդաձևության, մեծ խտության ու որոշակի չափերի շնորհիվ նրա շուրջը
ստեղծվում է ձգողական (գրավիտացիոն) ուժեղ դաշտ, որը կենտրոնահամաչափ է,
ուղղված է դեպի Երկրի կենտրոն: Բոլոր ընկնող մարմիններն ուղղվում են դեպի
կենտրոն: Ձգողական մեծ ուժի շնորհիվ Երկրից չեն հեռանում օդը, ջուրը, շարժվող
մարմինները: Այս հանգամանքը նույնպես կյանքի գոյության կարևոր պայմաններից է:

3․ Թվարկե՜լ երկրի գնդաձևության հետևանքով առաջացած երևույթները։

 Երկրի գնդաձևության և ձգողական մեծ ուժի շնորհիվ միլիոնավոր տարիների
ընթացքում քիմիական ծանր տարրերը դանդաղ իջել են դեպի կենտրոն, իսկ
թեթևներըբարձրացել վեր: Այդ պատճառով Երկրի ընդերքում առաջացել են տարբեր խտության ոլորտներ միջուկ, միջնապատյան և երկրակեղև: Ընդ որում՝ կենտրոնից դեպի մակերևույթ թաղանթներում նյութերի խտությունը փոքրանում է: Այսպիսով՝ Երկիրը պտտման էլիպսոիդ է (նկ. 22): Նրա միջին շառավիղը 6371 կմ է: Երկրի ծավալը 1,083 . 1012 կմ3 է, իսկ զանգվածը6. 1021 տ: Ժամանակակից երկրաբանական հետազոտությունների միջոցով պարզել են, որ երկրագունդն ընդհանուր առմամբ անհամասեռ է՝ կազմված համասեռ ոլորտներից՝ միջուկից, միջնապատյանից և երկրակեղևից (նկ. 23): Երկրի միջուկը բաժանվում է երկու են թոլորտի ներքին և արտաքին: Ներքին միջուկը տարածվում է Երկրի կենտրոնից մինչև 4980 կմ խորությունը: Այստեղ նյութը նիկելի և երկաթի խառ- նուրդ է, ունի 10,8–12 գ/սմ3 խտություն: Ջերմաստիճանը հասնում է մինչև 5000o, իսկ ճնշումը 3,5մլն մթնոլորտ: Արտաքին միջուկը 4980–2900 կմ խորությունների միջև է: Այստեղ նյութի խտությունը 9,4–10,8 գ/սմ3 է, ճնշումը 1,37–2,7 մլն մթնոլորտ: Այն նույնպես կազմված է երկաթի և նիկելի խառնուրդից: Միջնապատյանը բաժանվում է երեք ենթոլորտի: Կազմված է երկաթի ենթօքսիդից, մագնեզիումից, սիլիկաթթվից, ջրից, ֆտորից և այլ տարրերից: Ստորին միջնապատյանը տարածվում է 2900–1000 կմ խորությամբ սահմանների միջև, միջին միջնապատյանը՝ 1000 կմ–ից մինչև 300 կմ, վերին միջնապատյանըօվկիանոսային երկրակեղևում 5–10 կմ–ից մինչև 300 կմ, իսկ ցամաքայինում՝ 40–80 կմ–ից մինչև 300 կմ խորությունները: Միջնապատյանի միջին խորությունը 3–9 գ/սմ3 է: Միջնապատյանում, ըստ խորության, ջերմաստիճանն աճում է. երկրակեղևի տակ 500–1000 οC, թույլոլորտում (ասթենոսֆերա)՝ 1000–1700 οC է, միջին միջնապատյանում 1700–2400 οC, ստորինում2400–3500 οC: Թույլոլորտում առաջանում է սիլիկաթթու, որն առաջացնում է մագմա: Ցամաքային տիպի երկրակեղևում՝ գրանիտային և բազալտային շերտերի միջև, տարածվում է Կոնրադի մակերևույթը (Վ. Կոնրադի անունով), իսկ բազալտայինի և թույլոլորտի միջև Մոխոյի մակերևույթը (Ա. Մոխորովիչի անունով): Երկրակեղևի հզորությունը հակադարձ համեմատական է նրա խտությանը: Մեծ խտություն ունեցող օվկիանոսային երկրակեղևը բարակ է, իսկ փոքր խտություն ունեցող ցամաքային երկրակեղևըհաստ: Օվկիանոսային և ցամաքային երկրա- կեղևները համարյա նույն ուժով են ազդում միջնապատյանի վրա: Երկրակեղևի և միջնապատյանի մասին գիտելիքները շատ կարևոր են Երկրի ընդերքում տեղի ունեցող բազմաթիվ երևույթների առաջացման պատճառները հասկանալու համար: Այստեղ են ձևավորվում հրաբխային և երկրաշարժային օջախները, տեկտոնական շարժումները, որոնք էլ մեծապես ազդում են Երկրի մակերևույթի տարբեր ձևերի առաջացման վրա: Երկիրն Արեգակնային համակարգի ամենախիտ մոլորակն է: Նրա միջին խտությունը 5,52 գ/սմ3 է: Քարոլորտի վերին շերտերի խտությունը 2–3 գ/սմ3 է: Երկրի տարբեր մասերում՝ հատկապես մետաղային հանածոների տարածման շրջաններում, ապարների տարբեր խտության պատճառով նկատվում են ձգողական ուժի անկանոնություններ: Ձգողական ուժի շնորհիվ Երկրի վրա պահպանվում են ջրոլորտը և մթնոլորտը, ձևավորվել են Երկրի մակերևույթի ձևերի հիմնական հատկանիշները, Երկրի միջուկը: Մոլորակի պտույտի և միջուկում նյութերի տեղաշարժերի շնորհիվ առաջանում են էլեկտրամագնիսական հոսանքներ, և ձևավորվում է մագնիսական դաշտ: Երկրի մագնիսական առանցքը ձգվում է հյուսիսային և հարավային մագնիսական բևեռների միջև: Երկրի աշխարհագրական և մագնիսական բևեռները չեն համընկնում, բնականաբար նաև չեն համընկնում մագնիսական և աշխարհագրական միջօրեականները: Դրանք միմյանցից շեղված են 11,5ο–ով: Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ժամանակի ընթացքում մագնիսական բևեռները տեղաշարժվում են: Վերջին տարիներին գրանցվել է մագնիսական բևեռների տեղը. հյուսիսային կիսագնդում Կանադական Արկտիկական կղզիների վրահս. լ. 77ο31՛, արմ. ե. 102ο48՛, և հարավային կիսագնդում Անտարկտի դայի արևելքում` հվ. լ. 65ο06՛, արլ. ե.
139ο: Երկրի մակերևույթի վրա նկատվում են մագնիսական դաշտի լարվածության
մեծ տատանումներ (ամպլիտուդաներ): Եթե դրանք ընդգրկում են մեծ մակերես,
կոչվում են տարածաշրջանային անկանոնություններ, ինչպես, օրինակ՝
Արևելասիբիրականը: Կան նաև փոքր մակերես զբաղեցնող անկանոնություններ,
որոնք կոչվում են տեղային: Դրանցից է Կուրսկի մագնիսական անկանոնությունը
(ԿՄԱ): Երկրի մագնիսական դաշտը տարածվում է մթնոլորտում՝ մինչև 80–90 հազ. կմ բարձրությունները: Դրանից վեր Երկրի մագնիսական դաշտն արդեն անկարող է լիցքավորված մասնիկներ խլել: Արեգակից եկող լիցքավորված մասնիկներն, ընկնելով Երկրի մագնիսական դաշտի ոլորտը, խլվում են նրա կողմից: Հենց այդ ոլորտն անվանում են մագնիսոլորտ: Մեծ էներգիայով օժտված լիցքավորված մասնիկները կարողանում են ավելի շատ մոտենալ Երկրին և փոխազդելով մթնոլորտի մասնիկների հետ՝ առաջացնում են բևեռափայլի երևույթը: Մագնիսոլորտը հուսալի կերպով պահում է դեպի Երկրի մակերևույթ սլացող բարձր էներգիայով օժտված էլեկտրոնների և պրոտոնների հոսքը, որն էլ Երկրի վրա կյանքի գոյության պայմաններից մեկն է: