Գործարք. ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց գործողություններ, որոնք ուղղված են քաղաքացիական իրավունքներ ու պարտականություններ առաջացնելուն, փոփոխելուն կամ դադարեցնելուն: Գործարքին բնորոշ հատկանիշներն են.
- գործարքը համարվում է իրավաբանական փաստ,
- գործարքը միշտ իրավաչափ գործողություն է,
- գործարքը կամային գործողություն է,
- գործարքն ուղղված է սուբյեկտների միջև քաղաքացիական իրավահարաբերություններ առաջացնելուն, փոփոխելուն կամ դադարեցնելուն,
- գործարքն իրավունքներ ու պարտականություններ է առաջացնում միայն այն կնքած անձանց, երբեմն նաև երրորդ անձի համար:
Գործարքի հասկացությունն ու դրա մասին գիտական դրույթները ձևավորվել են գերմանական իրավական համակարգում, որտեղ գործարքը բնորոշբում է որպես անձի կամքն արտահայտելուն ուղղված իրավական գործողությունների ամբողջություն` օրենքով թույլատրված շրջանակներում: Այս հասկացությունը անձնական կամքի ու օրենքի տեսության միջև կոմպրոմիս է: Անձնական կամքի տեսությունը հանգում է նրան, որ կամքն ու կամահայտնությունը բնորոշում են գործարքը, և առանց դրանց գործարքն անհնարին է: Երկրորդ տեսությունը արտահայտում է այն գաղափարը, որ կամքը և կամահայտնությունը նշանակություն չունեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրավական կարգավորման չեն ենթարկվել:
Գործարքների էությունը հասկանալու համար շատ կարևոր է ևս մի բան. գործարքն ինտելեկտուալ բնույթ ունի: Մենք կարող ենք պայմանավորվել, որ գործարք կա, կամ կարող ենք պայմանավորվել, որ այն չկա: Հենց սրանով էլ գործարքը տարբերվում է, օրինակ, փաստական գործողություններից:
Քաղաքացիական իրավունքում առանձնացվում են գործարքների տարբեր տեսակներ` տարբեր չափանիշներից ելնելով.
- Գործարքի կողմերից կախված` առանձնացնում են միակողմ և բազմակողմ գործարքներ,
- Իրավական ուժ ստանալու պահից կախված` առանձնացնում են կոնսենսուալ և ռեալ գործարքներ,
- Գործարքի հիմքի որոշակիությունից կախված` առանձնացնում են կաուզալ և վերացական գործարքներ,
- Կախված գործարքի` որոշակի ժամկետով կնքված լինելուց` առանձնացնում են ժամանակավոր և անժամկետ գործարքներ,
- Մասնակիցների փոխհարաբերություններից կախված` առանձնացնում են ֆիդուցիար և ալեատոր գործարքներ,
- Գործարքի ձևից կախված` առանձնացնում են գրավոր և բանավոր գործարքներ:
Միակողմ է համարվում այն գործարքը, որի իրականացման համար բավարար է մի կողմի կամահայտնությունը: Այդպիսի գործարքը, որպես կանոն, իրավունքներ ու պարտականություններ է առաջացնում միայն այդ կամքն արտահայտած կողմի համար: Երրորդ անձանց համար իրավունքներ ու պարտականություններ առաջանում են միայն օրենքով կամ վերջիններիս համաձայնությամբ նախատեսված դեպքերում: Բազմակողմ է այն գործարքը, որի իրականացման համար պարտադիր է երկու և ավելի անձանց համաձայնությունը, այլ կերպ ասած` պայմանագիրը:
Քաղաքացիական իրավունքում գործարքների մեծ մասը կայացած է համարվում այն պահից, երբ կողմերը կայացնում են համապատասխան համաձայնությունը: Այդպիսի գործարքները կոչվում են կոնսենսուալ, լատիներեն consensus` համաձայնություն բառից: Այսպիսի գործարքները կնքված համարելու համար պարտադիր չէ գործարքի առարկայի հանձնումը մի կողմից մյուսին: Ռեալ գործարքները կնքված են համարվում այն պահից, երբ տեղի է ունենում պայմանագրի առարկայի հանձնում մի կողմից մյուսին: Անկախ համաձայնության կայացման պահից` այս գործարքները կնքված են համարվում այն ժամանակ, երբ փոխանցվում է գործարքի առարկա հանդիսացող գույքը:
Ժամանակավոր գործարքն ամրագրում է նշված երկու պայմաններից մեկը կամ երկուսը միաժամանակ.
- գործարքի գործողության սկիզբը,
- գործարքի գործողության ավարտը:
Այն ժամկետը, որի հետ կողմերը կապում են գործարքով սահմանված իրավունքների ու պարտականությունների ծագումը, կոչվում է հետաձգող: Օրինակ` կողմերը կարող են պայմանավորվել, որ մատակարարման պայմանագրով իրավունքներն ու պարտականությունները ծագում են մատակարարողի հաշվին գումարը նստելու պահից: Եթե գործարքը գործելու է որոշակի ժամանակի ընթացքում և կողմերը նշում են այն պահը, որից հետո գործարքը դադարելու է, այդպիսի ժամկետը համարվում է կասեցնող: Օրինակ, կողմերը պայմանավորվում են, որ վարձակալության պայմանագիրը դադարելու է հուլիսի 1-ին: Հնարավոր է, որ պայմանագրում միաժամանակ նշված լինեն և’ հետաձգող, և’ կասեցնող ժամկետները: Օրինակ` շենքի վարձակալության պայմանագրում կարող է նշվել, որ պայմանագրի գործողությունը սկսվելու է հունիսի 1-ին և դադարելու է սեպտեմբերի 15-ին:
Ֆլորա Աճեմյան 